Руслан СӨЛӘЙМАНОВ. Рухи конфликтлар дөньясында

(Язучы Д. Булатова иҗатына бер караш)

Әдәби әсәрдәге конфликт турында сүз йөрткәндә без, гадәттә, җиңелчә якын килергә яратабыз. Һәм хикәя, повесть, романнардагы конфликтлар­ны теге яки бу проблеманы хәл иткәндә, үзара тарткалашучы герой­лар мөнәсәбәтендә күрергә күнек­кәнбез. Бу, әлбәттә, дөрес түгел. Асылда, әсәр үзәгендә яткан конф­ликт һәрвакыт образларның йөзгә-йөз бәрелешеннән тумый.

Мәсәлән, Дилбәр Булатованың хикәяләрендәге геройлар үзара ызгыш-талашларга кереп бармыйлар. «Командировка» әсәрендә Рәсимә, мөхәррире белән сүз көрәштермичә, юлга чыгарга риза була. «Ачык ишекләр көне»ндә Зөбәер, хатыны­ның туган көне булуына карамастан, Азат Галиеч кушкан эшне җиренә җиткерә. «Күлмәк» хикәясендә алдан­ган Рәшит, аңа икеләтә хакка күлмәк саткан сабакташы Нәҗипкә рәнҗүле булса да, үчләшми. Дустына булган ачуын киселгән агачларга төшерә: «Киерелеп, селтәнеп җибәрә, юан түмәрләр чырылдап икегә ярылып оча… Күз алдында һаман саннар би­ешә үзенең. Мең… «ыһ»… «чырык!» — биш йөз, биш йөз. Гүя дә түмәрләр түгел, меңлекләр йөзлекләргә ярыла» [Булатова Д. Туй, 2005. Б. 66]…

Гомумән, иң беренче чиратта, ав­торның хикәяләрендәге теге яки бу герой нинди дә булса мәсьәләне хәл иткәндә, башка бер герой белән түгел, ә үз үзе белән, үзенең булмышы белән конфликтка керә.

«Зәңгәр күлдә өч торна» әсәрендәге Зөбәрҗәт, Уфадан Миләшле авылына практикага кайтып, саф мәхәббәт ут­ларында яна. Ләкин чибәрләрне өнә­мәгән, һинд җырларын вә биюләрен яраткан кыз сөйгәненнән баш тар­тырга мәҗбүр була. Рушаны, аның баласы бәхете өчен шундый адым ясый ул. Әмма бу адымны ясавы җи­ңел булмый. Күпме төннәре уйлану­ларда, үзенең нәфесе белән көрәшеп үтә аның. Бер яктан караганда. Зөбәрҗәтнең сөйгәне янында каласы да килә, ә икенче яктан, көндәше Лилиянең дә бәхетен чәлпәрәмә ки­терәсе килми. Ахыр чиктә, героиня­ның Рушанга ачуы да, рәнҗүе дә юк. Тик Зәңгәр күлне күрсәткәне, Тор­налар биюен, мәхәббәт хисен бүләк иткәне өчен олы рәхмәте генә йөрәген биләп алган. Көндәшенә дә ул бәхет кенә тели. «Мәхәббәте өчен үзенчә көрәшкән икән, аның җимешен искитәрлек үҗәтлек һәм кыюлык белән саклый алган икән — бәхеткә лаек түгелмени ул?!» — дигән нәтиҗәгә килә [Шунда ук. Б. 66]. һәм кеше бәхетен үз сәгадәтеннән өстенрәк куеп, Рушан яшәгән Ми­ләшле авылыннан чыгып китә.

«Ачык ишекләр көне» хикәясендә Зөбәер образына игътибарыбызны юнәлтик. Аның яраткан һөнәре, оста куллары бар, кайтуына якты йөз, тәмле ашлары белән көтеп торган сөекле хатыны, бер минут та тик то­ра алмаган, бөтен өйне бер итеп йөргән өч яшьлек кызы — Чулпаны бар. Иске Уфаның аулак бер ура­мында карт юкәләр арасында тыйнак кына елмаеп утырган йорты бар. Бәхет өчен ни кирәк тагын? Ләкин хатынының туган көнендә болар барысы да юкка чыга. Зөбәер-нең сөйгәне дә, кызы да янып үләләр. Мәхәббәт оясыннан көл генә кала. Шул дәвердән башлана да инде геро­ебызның үзе белән конфликтка керүе. Нәрсә эшләргә дә белми ул. Кайгыга бирелеп, киләчәккә кул селтәргәме? Әллә бер нәрсәгә дә ка­рамыйча, яшәүне дәвам итәргәме? Уй­ланулардан соң, ул икенче юлны сай­лый. Сукбай белән онытылганчы хәмер эчсә дә, икенче көнне теләнер­гә базарга аяк та атламый, ә яраткан эшенә кире кайта, тулай торактан бүлмә ала. Әмма монда «шеф шайка­сы» аңа тыныч яшәргә ирек бирми. Бу очракта да ул кешелеклеген сак­лап кала. Аларны сыйламый. Ай саен аларга «ясак» түләргә дә ризалаш­мый. Гомер каршылык күрмәгән шеф шайкасы, Зөбәердән үз тәкъдимнә­ренә мондыйрак җаваплар алгач, соңгы чиккә җитәләр: көн дә аның бүлмә ишеген җимерәләр. Сабыр, ты­ныч холыклы героебыз сыгылып төшми. Тимер ишек эшли. «Ул — ти­мер ишек артында, ләкин җаны ирек­ле! Ул — кая кусаң, шунда бара тор­ган күндәм хайван түгел, үзенең го­рурлыгын, кешелеген саклый белә торган кеше!» [Шунда ук. Б. 103].

«Онык» хикәясендә үзе белән рухи конфликтка кергән образ —  Рәһинә. Ул баласын имезми, аны кабул итми, бәби табу йортыннан алып китәргә дә җыенмый. Ананың баласына кара­та булган тискәре мөгәлләмәсе түбәндәге сәбәпләргә бәйле: баланың атасы бәбине дә, анасын да бар дип тә белми; Рәһинәнең әнисе оныгын детдомга бирү яклы; чөнки кызы әле техникум да тәмамламаган. Тик шу­ны да онытмыйк, бернәрсәгә кара­мастан, аның күңелендә аналык хисе дә дөрли. Улы турында уйлап бәргәләнә. Нинди дә булса адым ясарга үзендә көч эзли. Мең сәбәпләр корбанына әверелеп, баланы ташлар­гамы, яки аларга игътибар итмичә, сабыйны кабул итәргәме дигән уйлар Раһинәне бимазалый. Тискәре фи­керләр аны җиңә алмый. Газизә кар­чыкның яңа туган оныгы өчен янып йөрүләре, ана йөрәгендә урын алыр­га тырышкан тискәре уйларны юкка чыгара. Әсәр азагында инде ул дулкынланып, эчтән калтыранып, улы белән очрашуны көтә.

«Командировка» хикәясендә кон­фликт Мәрьям апаның күңелендә туа. Аларга журналист киләсен белгәч, өзгәләнә. «Безнең хакта нәрсә язарлар соң?» — дигән уй тынгы бир­ми аңа [Шунда ук. Б. 128]. Ә рухи конфликт исә, журналист килеп, сорау ала башла­гач, җилгә оча. Ул Рәсимәнең барлык сорауларына да ашыкмый гына, төгәл итеп җавап бирә. Мактанмый, зарланмый. Аңарда, ялагайлану, ярарга тырышу да, масаеп, әллә кем булып кылану да юк. Ничек бар, шу­лай җавап бирә. Ул — сабыр ана. Врачлар унынчы баласын тудырмас­ка, ә аборт ясатырга тәкъдим ясагач, Мәрьям каршы чыга. Кайчыны врач кызга сузып: «Кис бер бармагыңны! Кис, кайсысы кирәкми? Берсен кис­сәң, әле тугызы кала бит,» — ди [Шунда ук. Б. 134]. Шул сүзләре белән ул бу дөньяда ана кешегә баладан да ка­дерлерәк җан иясе юк икәнен дәлил­ли. Фанилыкта һәр ананың Ходай та­рафыннан бирелгән олуг Вазыйфасын ассызыклап үтә.

Тагын шунысы игътибарга лаек: геройларның теге яки бу мәсьәлә ту­рында уйланулары әхлаки яктан ак­ланырлык дөрес нәтиҗәләргә китерә. Алар ясаган нәтиҗәләр генә дөрес. Геройлар алдында килеп туган проб­леманы башкача хәл итеп булмый. Әгәр икенче төрле хәл итсәң, һәла­кәткә очравыңны көт тә тор.

Җиде кат уйлап, Зөбәрҗәт Рушан­ны ташлап китә. Әгәр ул бу адымны ясамаса, сөйгәне бәхетле булыр иде микән? Зөбәер кешелеклеген саклап калыр өчен, бүлмәсенә тимер ишек эшләп куя. Ә эшләмәгән булса, олы кайгылардан арынып та бетмичә, төшенкелеккә бирелеп, түбән тәгәрәр иде. Рәшит Нәҗипкә үпкә тотса да, аның белән конфликтка керми дөрес эшли. Рәһинә башта баласын ташлар­га уйласа да, ахыр чиктә, улын бары­бер кабул итә. Ә киресенчә гамәл кылган булса, вөҗдан газабы аңа ты­ныч яшәргә мөмкинлек бирмәс иде. Әгәр Мәрьям журналистка үзенең булмышын бермә-бер арттырып сөй­ләп бирсә, аның асыл йөзе, һичшик­сез, маска артында калыр иде.

Күрәбез ки, Дилбәр Булатова хикәяләрен анализлаганда конфликт мәсьәләсенә бер яклап кына якын килеп булмый. Аны, күнегелгәнчә, геройлар арасындагы бәрелешкә кайтарып калдыру да үзен акламый. Чөнки хикәяләренең үзәгендә яткан конфликт, иң беренче чиратта, ге­ройларның рухи дөньясында туа. Аларның рухият дөньясы чик­ләреннән чыкмыйча үсеш кичерә дә, ниндидер бер мизгелдә, образ тара­фыннан хәл ителеп юкка чыга. Шул рәвешле Дилбәр Булатова әсәрләрен­дә конфликт төшенчәсенең чикләре киңәя, мәгънәви яктан байый төшә. Ул геройларның үзара бәрелешүен­нән генә гыйбарәт булмыйча, теге яки бу геройның үз үзе белән көрәшүе, рухи изалануы буларак та кабул ителә башлый.

«Башҡортостан уҡытыусыһы», 2009, 2 нче сан, 52–54 битләр.